مروری بر ظرفیتهای علم و فناوری ایران
ایران در جدیدترین گزارش شاخص جهانی نوآوری[1] در سال 2018، به عنوان یکی از رهبران منطقه‌ای نوآوری معرفی شده است. این گزارش هر سال به ارزیابی و رتبه‌بندی عملکرد نزدیک به 130 اقتصاد سراسر جهان می‌پردازد. بنابر گزارش سال 2018، جمهوری اسلامی ایران با جهش ده پله‌ای نسبت به سال گذشته در رتبه 65 جهان ایستاده و این صعود موجب شده ایران در میان 3 کشور دارای بالاترین رشد رتبه در دنیا قرار بگیرد شایان ذکر است رتبه ایران در این شاخص در سال 2014، 120 بوده است. هم‌اکنون ایران، هند و قزاقستان، به عنوان پیشتازان نوآوری در آسیای جنوبی و مرکزی به شمار می‌آیند.
اکنون با توسعه زیرساخت‌ها، رشد منابع انسانی و ایجاد سازوکارهای تأمین مالی، بستر بسیار مناسبی برای فعالیت بازیگران زیست‌بوم کارآفرینی و استارتاپی کشور فراهم آمده، به‌گونه‌ای که جمهوری اسلامی ایران در سال 2018، به یکی از 5 کشور برتر از نظر رشد کارآفرینی تبدیل شده است. بر مبنای «شاخص جهانی کارآفرینی»[2]، ایران از نظر شاخص مهارت‌های استارتاپی، امتیاز بالایی (99/0) را کسب کرده که در مقایسه با منطقه (45/0) و جهان (4/0)، امتیاز بسیار بالایی محسوب میشود. همچنین از منظر شاخص شبکه‌سازی، ایران با امتیاز (59/0)، از میانگین منطقه (56/0) و جهان (39/0) فاصله دارد. از نظر شاخص فناوری نیز ایران با داشتن امتیاز (49/0)، دارای عملکرد بهتری در مقایسه با کشورهای منطقه (36/0) و جهان (36/0) است. در سال 2018، ایران در این شاخص، رتبه 72 را کسب کرده است که نسبت به سال گذشته، 13 پله ترقی را نشان می‌دهد.
در ادامه برخی از مهم‌ترین ابعادی که موجب شده ایران در چنین جایگاه بین‌المللی قرار گیرد، مورد اشاره قرار گرفته است[i].
1. توسعۀ آموزش عالی کشور و افزایش ظرفیت سرمایه انسانی[ii]
در سالهای اخیر، ظرفیت قابل توجه نیروی انسانی تحصیل‌کرده و متخصص در حوزه‌های مختلف در کشور، توجه نهادهای بین‌المللی را نیز به خود جلب کرده است. بر اساس گزارش شاخص جهانی نوآوری، شاخص‌های مربوط به منابع انسانی (مانند تعداد ثبت‌نام‌شوندگان و دانش‌آموختگان آموزش عالی، تعداد دانش‌آموختگان مهندسی و علوم پایه و...) از نقاط قوت ایران بوده است.
گسترش آموزش عالی کشور، پایه‌ای قوی از نیروی انسانی تحصیل‌کرده را فراهم و به افزایش چشمگیر نرخ رشد خروجی‌های علمی کشور کمک کرده است. تعداد و تنوع دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی در طول سالهای گذشته به میزان قابل توجهی افزایش یافته، به طوری که در سال 1396، بیش از 2700 مرکز آموزش عالی شامل دانشگاه‌های وابسته به وزارت علوم و وزارت بهداشت، دانشگاه‌های پیام نور، دانشگاه‌های علمی کاربردی، دانشگاه‌های فنی و حرفه‌ای، واحدهای دانشگاه فرهنگیان، واحدهای دانشگاه آزاد و دیگر مراکز غیردولتی در کشور وجود داشته است.
از این مسیر، خروجی‌های فناورانه نیز در طول سالیان رشد قابل‌توجهی داشته و بنابر گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری، ایران به یکی از 20 کشور برتر از نظر تعداد درخواست‌های پتنت مقیم نسبت به جمعیت کشور تبدیل شده است. همچنین توسعه مراکز آموزش عالی در کشور تنها به توسعه کمی محدود نشده و در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی دانشگاه‌ها در جهان، دانشگاه‌های ایرانی، رتبه‌های شایسته‌ای کسب کرده‌اند؛ به عنوان مثال بر اساس «پایگاه رتبه‌بندی تایمز» -یکی از معتبرترین نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی دانشگاه‌های جهان- 29 دانشگاه ایرانی در میان دانشگاه‌های برتر جهان جای دارند. دانشگاه‌های صنعتی نوشیروانی بابل، صنعتی امیرکبیر، کاشان، علم و صنعت ایران، صنعتی اصفهان، علوم پزشکی مشهد، صنعتی شریف، صنعتی شیراز، تبریز و تهران، 10 دانشگاه برتر ملی از میان این 29 دانشگاه به شمار می‌آیند.
2. توسعۀ انتشارات علمی
رتبه جهانی ایران در انتشارات علمی در سالهای گذشته، پیوسته بهبود یافته و بنابر گزارش web of science در سال 2018 به رتبه 16 ارتقا یافته است. ایران همچنین بر اساس داده‌های این پایگاه، در حال حاضر دارای رتبه 9 از نظر تعداد انتشارات علمی در حوزه‌های نوظهور است؛ برای مثال در شمار انتشارات حوزه‌های نانوفناوری و زیست‌فناوری، ایران به ترتیب به جایگاه 4 و 13 در جهان دست یافته است.
طی دو دهه اخیر، رتبه ایران در شمار انتشارات علمی پیوسته بهبود یافته و بر مبنای فهرست «سایمگو[3]» از جایگاه 51 جهان در سال 1997 به جایگاه 16 در سال 2017 رسیده است. در یک دوره 30ساله از سال 1980 تا 2010 میلادی، رشد خروجی‌های علمی ایران، 11 برابر بیشتر از متوسط جهان و بیش از هر کشور دیگری بوده است.
بر مبنای داده‌های «پایگاه استنادی جهان اسلام»[4] ایران از نظر شمار انتشارات در ده سال گذشته در حوزه مهندسی، رتبه 12؛ علوم مواد، رتبه 11؛ شیمی، رتبه 12 و ریاضی، رتبه 14 در جهان را به دست آورده است. همچنین در حوزه‌های شیمی، مهندسی، علوم مواد، فیزیک، ریاضی، داروشناسی و سم‌شناسی، علوم کامپیوتر، زمین‌شناسی، میکروب‌شناسی و علوم فضا، توانسته است رتبه 1 را میان کشورهای اسلامی کسب کند.
3. توسعۀ مؤسسات پژوهشی در سطح کشور
در مجموع در سال 1357، تعداد 83 مؤسسه پژوهشی دارای مجوز در کشور وجود داشته که این تعداد در سال 1395 به 686 رسیده است. لازم به ذکر است از این میان تا پایان سال 1394، 350 مؤسسه پژوهشی دولتی در کشور فعالیت می‌کردند. از سوی دیگر یک شبکه قوی آزمایشگاهی که بتواند با ایجاد هماهنگی میان ظرفیتهای آزمایشگاهی به پژوهشگران خدمات ارائه دهد، یکی از اولویت‌های توسعه علم و فناوری به شمار می‌رود. در حال حاضر دو شبکه آزمایشگاهی در کشور شامل شبکه آزمایشگاه‌های علمی ایران و شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی، مشغول به فعالیت هستند.
4. توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان و مراکز رشد به عنوان پیشران‌های توسعۀ فناوری از مسیر سازوکارهای حمایتی
جمهوری اسلامی ایران، همچنین بزرگ‌ترین زیست‌بوم استارتاپی منطقه را دارد و با بیش از چهار هزار شرکت دانش‌بنیان، سهم محصولات دانش‌بنیان را از تولید و صادرات کشور به میزان قابل‌توجهی بهبود بخشیده است. سیاست‌های جدید حمایتی از جمله «قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات» (مصوب سال 1389) و سازوکارهای حمایتی همچون توسعه مراکز رشد، پارک‌های علم و فناوری، مناطق ویژه علم و فناوری، صندوق‌های پژوهش و فناوری و صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر نیز در سالهای گذشته به پیشرفت و تکامل نظام علم، فناوری و نوآوری در ایران کمک کرده‌اند.
به همین ترتیب در پی قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، از مهرماه 1395 بیش از 4 هزار شرکت مجوز دانش‌بنیانی دریافت کرده و بخش اعظم آنها از تسهیلات مالی و غیرمالی آن بهره‌مند شده‌اند. این شرکت‌ها در مجموع 300 هزار شغل ایجاد کرده‌اند و فروش سالانه آنها به بیش از 600 هزار میلیارد ریال رسیده است. شرکت‌های دانش‌بنیان در سال 1396در مجموع 428 میلیون دلار صادرات داشته‌اند.از سوی دیگر، مراکز رشد با کمک به شرکت‌های نوپا و فناور، یکی از ابزارهای تسهیل توسعه اقتصادی منطقه‌ای و ملی به شمار می‌روند. این مراکز مورد توجه دولت‌های سراسر جهان قرار گرفته‌اند و در دهه گذشته به یکی از اجزای نظام علم، فناوری و نوآوری در کشور ما تبدیل شده‌اند. اغلب مراکز رشد به عنوان زیرمجموعه دانشگاه‌ها یا پارک‌های علم و فناوری فعالیت می‌کنند. تا آبان 1397، تعداد 196 مرکز رشد در استان‌های مختلف ایجاد شده است.
بنابر گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، 36 پارک علم و فناوری در سال 1397 در کشور وجود داشته که حوزه فعالیت بعضی از آنها جامع است و بعضی دیگر به طور تخصصی در حوزه‌های کشاورزی و صنایع وابسته، هوافضا، فناوری اطلاعات و ارتباطات، دارو، معدن و صنایع معدنی، زیست‌فناوری، فناوری نانو، فناوری‌های نرم و صنایع فرهنگی فعالیت دارند.
5. تأمین مالی فعالیت‌های فناورانه
منابع مالی مورد نیاز برای توسعه فناوری و نوآوری، یکی دیگر از نهاده‌های مهم حوزه علم، فناوری و نوآوری به شمار می‌آید که به ویژه پس از تصویب قانون برنامه سوم توسعه و تأسیس صندوق‌های پژوهش و فناوری به طور تخصصی مورد توجه قرار گرفته است. در حال حاضر 44 صندوق پژوهش و فناوری دارای مجوز ثبت و فعالیت در کشور وجود دارد که 6 مورد آنها با مشارکت کامل بخش غیردولتی تشکیل شده‌اند.
شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر خصوصی نیز بازیگر دیگری محسوب می‌شوند که در سالهای اخیر در زیست‌بوم نوآوری کشور به ایفای نقش مشغول شده و توانسته‌اند در سال 1396، نزدیک به 3,000 میلیارد ریال در شرکت‌های فناور و نوآور سرمایه‌گذاری کنند. صندوق نوآوری و شکوفایی که در سال 1392 تأسیس شد، در مجموع بیش از 11,000 میلیارد ریال تسهیلات به طرح‌های دانش‌بنیان اعطا کرده است.
6. تشکل ستادهای توسعۀ فناری راهبردی
ایران در حال حاضر در زمینه فناوری‌های نو و پیشرفته همچون نانوفناوری، زیست‌فناوری و هوافضا، یکی از کشورهای پیشرو جهان محسوب میشود. معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری به منظور حمایت از توسعه و کاربرد علوم و فناوری‌های اولویت‌دار در طول زنجیره ایده تا خلق ثروت، با نگاهی به تجربه موفق ستاد ویژه توسعه فناوری نانو، ستادهای توسعه فناوری‌های راهبردی را با ساختار منعطف و چابک تشکیل داده است. ستادهای توسعه فناوری، مسیری برای ورود به اقتصاد دانش‌بنیان و فاصله گرفتن از اقتصاد سنتی نفتی به واسطه توسعه فناوری‌های پیشرفته و کاربردی به شمار می‌روند.
فعالیت ستادهای توسعه فناوری در سالهای گذشته، دستاوردهای چشمگیری در حوزه فناوری‌های راهبردی به دنبال داشته است که دستیابی به رتبه‌های جهانی در تولیدات علمی در حوزه‌های نانوفناوری (رتبه 4)، زیست‌فناوری (رتبه 13) و سلول‌های بنیادی و طب بازساختی (رتبه 14) از جمله آنها به شمار می‌آید. افزایش حجم فروش و صادرات در حوزه‌های فناوری راهبردی نیز یکی دیگر از این دستاوردها محسوب میشود؛ به عنوان مثال، حجم فروش محصولات نانو در سال 1396 به 14 هزار میلیارد ریال و صادرات این محصولات به 62 میلیون دلار رسیده است. در حوزه سلول‌های بنیادی نیز بیش از 80 محصول سلولی توسط 105 شرکت فعال این حوزه تجاری‌سازی شده است.
جمعبندی
در وضعیت کنونی، به نظر میرسد ایران دارای ویژگی‌های برجستهای برای توسعه زیست‌بوم استارتاپی از جمله نرخ بالای جمعیت جوان و تحصیل‌کرده، نرخ نفوذ بالای فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و بازار بزرگ ملی است. ترکیب این ویژگی‌ها در کنار ظرفیتهای نظام علم، فناوری و نوآوری نویدبخش، آینده‌ای روشن در فضای کارآفرینی و نوآوری کشور به شمار می‌آید. این تجربه های ارزشمند که در اکوسیستم کارآفرینی کشور طی سالهای گذشته ایجاد شده است، می‌تواند ایران را در ایفای نقش اقتصادی و فرهنگی بین کشورهای منطقه یاریرسان باشد.
این مهم، در بند هشتم سند «جامع روابط علمی بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران» مصوب سال 1396 بعنوان یک مرجع بالادستی نیز تاکیده شدهاست[5]. این تاکید راهبردی و وجود ظرفیتهای بالقوه که در این فصل به آنها اشاره شد، منجر به جذب متخصصان و کارآفرینان بین المللی در ایران نشده است. در فصلهای پیشرو، تلاش میشود ابعاد مختلف این موضوع آسیب‌شناسی شود.
تاکنون نظری ثبت نشده است!